13
آگوست

طراحی اجتماعی

نوشته جناب آقای علیرضا قائدشرف _ بهار و تابستان 1400

 


فهرست مطالب به شرح زیر میباشد:

⦁ تعریف طراحی اجتماعی و موارد مهمی را که شامل میشود
⦁ رویکرد مهم طراحی اجتماعی
⦁ جوانب اجتماعی- فرهنگی طراحی صنعتی از دیدگاه ویکتور پاپانک و دیگر اندیشمندان
⦁ نمونه محصولات طراحی اجتماعی
⦁ منابع

در ابتدا به تعریف طراحی اجتماعی میپردازیم:
social design
(ˈsəʊʃəl dɪˈzaɪn)
طراحی اجتماعی برای توصیف رویکردهای خاص اجتماعی استفاده می شود. این مفهوم به منظور توانمند سازی مردم در سطح محلی برای ابداع راه حل های مختلف برای مشکلات اقتصادی و اجتماعی است.
این روش به ارائه راهکارهای جدید برای حل مسائل و مشکلات اجتماع، از طریق کار مشترک ، آزمایش و نمونه سازی کمک می کند.


تعریفی دیگر بیان میکند که طراحی اجتماعی استفاده از متدولوژی های طراحی به منظور مقابله با مسائل پیچیده انسانی و قرار دادن مسائل اجتماعی به عنوان اولویت است.
در تعریفی دیگر، طراحی اجتماعی طراحی‌ای است که به نقش و مسئولیت طراح در جامعه توجه داشته باشد. و همچنین از طراحی و فرآیند طراحی برای ایجاد تغییرات اجتماعی استفاده کند.
در معرفی رشته طراحی اجتماعی دانشگاه میکا (MIKA) میخوانیم:
“طراحی اجتماعی عملی خلاقانه است که به درک مشکلات اجتماعی و حمایت از تغییرات مثبت اجتماعی
اختصاص دارد. طراحی اجتماعی مشکلات اجتماعی را حل نمی کند. طراحی اجتماعی فرصت هایی را ایجاد
می کند که روابط بین مردم و مردم و افراد و نهادها را برای حمایت از تغییرات مثبت اجتماعی تغییر می دهد.”

چندین جمله هم در باب طراحی اجتماعی بیان گردیده است:
“”طراحی اجتماعی نه تنها در ساخت محصولات بهتر بلکه در ساختن افراد بهتر است.” بدین صورت که هر شی و محصول که طراحی میشود، یه رویکرد اجتماعی دارد، چون بر روی انسان ها تاثیر میگذارد و استفاده کنندگان از آن محصول، تحت تاثیر این محصول در زندگی روزمره شان هستند.
“طراحی، امری اجتماعی است چون در یکایک نوآوری های فرد، احساسات وی و رفتار وی نقش بازی میکند.”
“برخی آنرا طراحی برای لحظات بهتر مینامند، برخی آنرا طراحی اجتماعی… هر چه آنرا بخوانید، واضح است که انگیزه های نوع دوستی در جامعه در حال افزایش است.”


مواردی مهمی که تحت عنوان طراحی اجتماعی بیان میشود در تصویر زیر بیان شده است:

موارد مهمی که تحت عنوان طراحی اجتماعی بیان میشود، مسائل و مشکلات اساسی جامعه را مد نظر دارد و سعی بر گفت و گوی حول این محور دارد تا حل آن مشکلات.

مهم ترین مسئله ای که در نظر طراحی اجتماعی وجود دارد، بهینه سازی زندگی جمعی و فردی و بهبود کیفیت زندگی افراد جامعه است که بتوانند در بهترین حالت ممکن به زندگی ادامه دهند.
طراحی اجتماعی رویکرد راهبردی دیزاین است که در آن نگاه مسئولانه به جامعه فرصت و تهدیدها، معضلات و اتفاقات بطن جامعه پیگیری میشود .یک نگاه راهبردی و کلیت نگر و سیستماتیک را دنبال میکند.
یک فرآیند هدف گراست که بر مبنایی شناسایی فرصت و تهدید اجتماعی است.
مخاطب این طراحی، یکایک افراد جامعه هستند و این مسئله بار تیم طراحی را بیش از پیش سنگین میسازد.
نوعی از طراحی آینده گراست که در مقیاس های زمانی متفاوت، آینده را خلق میکند.
یک حرفه چند رشته ای است که در کنار طراحان متخصصان‌ای از رشته های دیگر حضور دارند نظیر: اقتصاد جامعه شناسی، مهندسی، تولید و …

همچنین طراحی اجتماعی موارد و مشکلات بسیاری را تحت نظر داردکه بتواند راهکاری در چهار چوب مطلوب ارائه کند با هدف پایدار سازی جامعه و اخلاق مدار، با نشاط و پیشران ؛ مشکلات مهمی نظیر آلودگی هوا، ترافیک، قطع برق، فقر، سلامت عمومی جامعه، بهداشت آب و غذا، جرم و جنایت، سالمندی، معلولیت و جانبازی، اعتیاد، بلایای طبیعی، خیریه، مشکلات مربوط به تکدی‌گری، کودکان کار و ……

 

طراحی اجتماعی شباهت بسیاری با هرم نیاز مزلو وجود دارد و سلسله مراتب کاری که میتوان انجام داد را در مهم ترین جایگاه انسانی میتوان مشاهده کرد. که هم نوع دوستی و عزت نفس قرار دارد.

 

رویکرد مهم در طراحی اجتماعی
طراحی اجتماعی عنوان یک رویکرد در دو مرحله تئوری و عملی انجام می شود ، در یک بخش استفاده از روش طراحی انسان محور دستور کار طراحان قرار میگیرد و در بخش عملی که موارد اجتماعی را تحت پوشش قرار میدهد و قابلیت اجرا دارد، دولت ها سیاست گذران، نهاد های مردمی انتفاعی و غیرانتفاعی میتوانند موثر واقع شوند ، یا گاهی اوقات این تغییرات توسط طراحانی انجام می شود که به کارآفرینی اجتماعی روی می آورند.

طراحی انسان محور چیست؟
طراحی انسان محور (HCD) یک فرایند خلاقانه است بین درک نیازهای مردم و طراحی برای تأمین بهتر آن نیازها.این سبک طراحی با بینش کیفی و به عنوان بخشی از یک مجموعه چند رشته ای از رویکردها ، با تخیل امکانات جدید و آنچه می تواند رشد کند ، رشد می کند.
هدف اصلی طراحی انسان محور آن است که برای مردم کارساز باشد. این طراحی به سمت موضوعاتی مانند ارتقا حقوق بشر، همکاری برای توسعه ، ارتقا سطح زندگی زنان، حمایت از کودکان، تشویق فرصت های برابر و دوری از نژاد پرستی، حمایت از گرایش های جنسی متفاوت با عموم جامعه، حفاظت از محیط زیست، بهبود شرایط زیست شهری، ایجاد جنبش های داوطلبانه اجتماعی، مراقبت از افرادی که در معرض خطر محرومیت از نظر جسمی ، اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی ، یا هر دلیل دیگری هستند و … میرود.

رویکرد و روند طراحی در این شیوه هم به شکل زیر است:

 

بعد از تعریف طراحی اجتماعی و رویکرد آن، مقاله ای تحت عنوان جوانب اجتماعی- فرهنگی طراحی صنعتی از دیدگاه ویکتور پاپانک به صورت عمیق تری این مسئله را بازگو کرده و با ذکر چندین مثال، بعد عمیق تری را از طراحی اجتماعی بیان میکند.

در دنیای طراحی ، طراحی اجتماعی گاهی اوقات به عنوان یک فرایند طراحی تعریف می شود که به بهبود رفاه و معیشت انسان کمک می کند. دستور کار طراحی اجتماعی از ایده ویکتور پاپانک (سردمدار طراحی اجتماعی) الهام گرفته است که طراحان و متخصصان خلاق مسئولیت دارند و می توانند از طریق طراحی خوب باعث تغییر واقعی در جهان شوند. وی تلاش دارد طراحی را بـه متن جامعه ببرد.
پاپانک همواره از طراحی برای سرمایه داران و اغنیا انتقاد کرده است و طراحان را به تفکر عمیق نسبت به کارکرد طراحی ترغیب کرده اسـت. پاپانک معتقد است دیگر زمان «داشتن» گذشته است و بحث بر سر «چقدر خوب» و «چه میزان» هاست. او دائما بر جامع نگری طراح تأکید دارد و ارزشهای اخلاقی در طراحی را بسیار تبلیغ می کند.
پاپانک در مورد طراحی مسئولانه می نویسد. طراحان می توانند با انتخاب دقیق مواد مورد استفاده خود ، در طراحی محصولات اکولوژیکی بیشتر سهیم شوند همچنین در مورد طراحی نیازهای مردم بیش از خواسته های آنها اظهار نظر می کند. طراحی مسئولانه شامل بسیاری از جهات است و یکی از اینها طراحی برای جهان سوم است. طراحان مسئولیت انتخاب هایی را که در فرآیندهای طراحی انجام می دهند مسئولیت دارند.
همچنین پیوسته بر جامع نگری طراح تأکید می کند و معتقد است که طراح پیش از آنکه خود را به طرح راه حل های انتزاعی و منفک از زمینه ی فرهنگی، اجتماعی و تا حدودی کلیشه ای مشغول سازد، باید کاملا با متن اجتماعی؛ پیش زمینه‌های تاریخی و اساس مفهومی مشکل مورد بررسی آشنا باشد. وی در این مورد به چند موضوع اشاره دارد. ابتدا اینکه مداخله‌ی طراحان باید معتدل، با کمترین میزان دخالت و با حساسیت و دقت باشد.
برای مثال در یکی از کشورهای غرب آفریقا، رنگ آبی مورد استفاده‌ی آنها در رنگرزی موجب پدیدآمدن زمینه ی مناسب برای رشـد و نمو پشـه ی تسه تسه و مالاریا شـده بود که در نتیجه منجر به افزایش بیماریهای مالاریا و خواب آلودگی می شـد. در اینجا راه حل آن نیست که گودالهای رنگرزی را پرکنیم و از بین ببریم. بلکه باید با استفاده از روشهای کنترل بیولوژیکی بر این مشـکل چیره شـویم. استفاده از روشـی که موجب بر هم خوردن نظام کاری و فعالیتی بومیان منطقه نشـود.
یا مثلا در «لسـوتر»، یکی دیگر از کشورهای آفریقایی، زندگی اجتماعی زنان بومی در محفل هایی که ضمن دانه کردن بلال به صحبت مشغول می شوند، شکل می گیرد در اینجا نیز راه حل این نیست که دستگاه بلال دانه کنی طراحی شود. بلکه باید کار را صرفا با روشی آسان تر امکان پذیر کرد، تا همچنان این گروهها و محفلهای اجتماعی زنان حفظ شود.
در مثالی دیگر در کنیا مشخص شد که «موکوا» (وسیله ای که زنان بر روی سرشان می گذارند تا بار را بر روی سرشـان حمل کنند) به دلیل فشـار دائمی تأثیر نامطلوبی بر روی جمجمه می گذارد. در یک چنین موردی نیز پیش از آنکه چند پیشنهاد نامناسب مثل روروک موتوری به عنوان راه حل ارائه شود، باید اساسا کلیت زمینه ی اجتماعی حمل بار در منطقه‌ی شرق آفریقا مورد بررسی و آزمایش قرار گیرد. یک چنین رویکردی صرفا مختص کشورهای درحال توسعه نیست و می تواند در کشورهای پیشرفته نیز مطرح باشد.

بررسی ریشه‌ای متن فرهنگی – اجتماعی و شناخت زیرساختهای رفتاری مردم، می تواند مرهون راهنمایی برای طراح مطرح باشـد. طراح با استفاده از این داده ها، قادر است راه حلهای مؤثرتر و حقیقی تری برای مشکلات معمول انسان و اجتماع بیاید. به طور مثال ارائه ی پارک های بازی مناسب و مجهز در مناطق فقیرنشین که در آن زنان به علت مشغله‌ی فراوان، فرصت زیادی برای مراقبت از بچه هایشـان به هنگام بازی ندارند، عملا بی فایده است. ارائه‌ی چنین طرحی خود حکایت از طراحی بی ارتباط با متن اجتماعی دارد و صرفا یک طرح کلیشـه ای است که کاربرد اجتماعی نخواهد داشـت. حال در چنین موردی، پاپانک مشـکل را از زوایه‌ی دیگری مورد بررسی قرار می دهـد و طرح متفاوتی ارائه می دهد. وی از تجربهای سخن می گوید که خود نام «ماشـین لباس شـویی در پارک بازی» بدان داده است. وی معتقد است اگر در وسط پارک بازی، مبادرت به ساخت یک مکان شیشه ای کنیم که در آن دستگاه های لباس شویی و خشک کن نصب شده باشـد، آنگاه زنان می توانند ضمن آنکه به کارهای شستنی خود می پردازند مراقب کودکان خود هم باشـند. به علاوه موقعیتی فراهم می شـود که تا به گفت و گو و صحبت با یکدیگر هم مشغول شوند. بدین ترتیب از فشار روانی کار هم کاسته خواهد شد. حال ممکن است پرسیده شود که کار گذاشتن دستگاه ماشین لباس شویی در پارک بازی چه منفعتی دارد؟ اما پاپانک می گوید سود و منفعت در روشهایی تلف می شود که بدون در نظر گرفتن منافع اجتماعی انجام می گیرند.
همچنین در بخشی از مقاله، به بسیاری از مشکلات افراد میپردازد که با توجه به زمان نگارش، تا حدود بسیار زیادی آن مشکلات مرتفع شده اند اما با گسترش عصر دیجیتال، مشکلات بزرگی همواره زمین را تهدید میکند و چه مشکلتا زیادی که هنوز هم موجود است.
در جای دیگر نویسنده دیگری که به توسعه طراحی اجتماعی کمک می کند ویکتور مارگولین است. او در کتاب “سیاست مصنوعی” مقالاتی در مورد طراحی ، نوشت:
“توانایی طراح در پیش بینی و شکل دادن به محصولات مادی و غیرمادی که می تواند مشکلات بشر را در مقیاس وسیع برطرف کند و به بهزیستی اجتماعی کمک کند.” این ایدئولوژی چیزی است که طراحی اجتماعی بر اساس آن بنا شده است.از این نظر طراحی اجتماعی فعالیتی است که نباید با مفاهیم خیریه ، کمک های مالی ، کمک و غیره همراه باشد. این یک کار داوطلبانه نیست ، اما باید به عنوان کمک حرفه ای دیده شود که در توسعه اقتصادی محلی یا معیشت نقش دارد. در عین حال طراحی اجتماعی نیز مدل مرسوم طراحی را به چالش می کشد. در حالی که به طور سنتی ، از طراحی به عنوان حرفه ای استفاده می شود که کاملاً در مقابل نیروهای بازار پاسخگو باشد ، طراحی اجتماعی با اطمینان از اینکه مزایای خدمات و سیستم ها به طیف وسیع تری از گروه های کاربری می رسد، ممکن است اغلب خارج از سیستم بازار قرار می گیرند. “
مارگولین می نویسد ، “هدف اصلی طراحی برای بازار ایجاد محصولات برای فروش است. برعکس ، مهمترین هدف در طراحی اجتماعی تأمین نیازهای انسان است.”

نمونه محصولات طراحی شده با رویکرد طراحی اجتماعی(نوآوری اجتماعی):
اغلب مثال ها از پایان نامه دکترای خانم ترومپ اخذ گردیده است که در پاورقی فایل قابل دانلود موجود میباشد.

 

⦁ طراحی بشقاب با رویکرد ابعاد و اندازه معمول برای حجم غذا که از پر خوری خودداری کنند و مشکل چاقی پیش نیاید.

⦁ طراحی ظرفی تکنولوژیک برای نگهداری غذا به مدت یک روز خارج از یحچال بدون خراب شدن غذا.

 

⦁ ایجاد سرعت گیر و دوربین تخلف سنج برای کاهش سرعت رانندگان( گرچه سرعت گیر خود باعث آسیب به اتومبیل میشود و این نمونه طراحی ای است که در طول زمان، مشکلاتش آشکار شده و خود تبدیل به مسئله ای شده که باید مرتفع گردد!)

 

⦁ طراحی علائمی برای رانندگان که با احترام و مسئولیت بیشتری رانندگی کنند.

 

⦁ طراحی تیر چراغ برق به همراه عدد برای شمارش ثانیه ها برای حفظ آرامش رانندگان و عابرین

 

⦁ چینش سنگ ها به طور استراتژیک برای جلوگیری از پارک کردن ناخواسته

 

⦁ زدن برچسب “سیگار خطرناک است” بر روی پاکت سیگار برای هشدار به مصرف کنندگان آن

 

⦁ چینش سطل به نحوی که فرد را به چالش بکشاند برای پرتاب زباله در سطل زباله

⦁ صورتک برای نشان دادن محافظت و تعمیر و نگهداری از جاده و با مسئولیت بیشتر رانندگی کردن!

⦁ نشان دادن علامت برای افراد که هنگام کم و زیاد شدن نور محیط به افراد اطلاع میدهد برای خاموش کردن

⦁ ایجاد مرز برای محل سوار شدن به اتوبوس !

⦁ علائم و کد هایی که نشان دهنده مکان و موقعیت جغرافیایی است و همینطور به سرعت قابل به روز رسانی است

⦁ سرسره پیچان که برای علاقه مند شدن دانش آموزان به مدرسه گذاشته شده!

⦁ پوستری که نشان میدهد کمتر زباله تولید کنیم

⦁ چیدمان منطبق با فضا!

⦁ چیدمان منطبق با فضا

⦁ تست کردن روش هایی برای هدایت افراد به سمت سطل زباله

⦁ چراغ با طرح گیاه که نشان دهنده میزان انرژی مصرف شده و میزان طول عمر باقیمانده چراغ است.
این مثالها، مثالهای کوچکی از مواجهه های طراحان و اجرا کنندگان با مشکلات بود که برخی از آنها با تکنیک نه چندان زیاد و صرفا با یک ذهن خلاق ایجاد شده اند.
همچنین شاهد آن بودیم که بعد از مدتی، برخی از این راهکارها خود به مشکلی تبدیل شدند و نیاز به ممارست طراحان است که مشکلات این موارد را پیدا کرده و به دنبال راهکار باشند تا جامعه را به سمت اهداف خود پیش ببرد.
مثال های این زمینه بی اندازه زیاد است و به همین جا اکتفا میکنم برای جلوگیری از انباشت اطلاعات…
در پایان، رویکرد شرکت بنده در زمینه لوازم سفر و طراحی اجتماعی، رویکردیست مبتنی بر کاهش تولید زباله مسافران و همچنین رها نکردن زباله در دل طبیعت.
به امید روزی که مشکلات با ذهن های درخشان یک به یک برطرف بشوند و جوامع در مسیر رشد و پیشرفت قرار بگیرند.

منابع :
⦁ فرهاد گشایش- مجله دستاورد شماره 6 و 7 – زمستان 1379
⦁ http://www.socialinnovationacademy.eu/project/social-innovation-academy-glossary-service-design/
Source: European Commission (2013) Guide to Social Innovation, p. 7
⦁ https://www.mica.edu/research/center-for-social-design/
⦁ Designing For Social Change: Strategies for CommunityBased-Andrew Shea-
⦁ http://www.madelaineberlis.com/2015/11/25/219/
⦁ https://uxmag.com/articles/social-design-strategy
⦁ https://www.mica.edu/research/center-for-social-design/process/
⦁ Margolin, Victor; Margolin, Sylvia (2002-10-01). ⦁ “A “Social Model” of Design: Issues of Practice and Research”. Design Issues. 18
⦁ Tromp, N., & Verbeek, PP. (2013). Social design: How products and services can help us act in ways that benefit society. s.n.
⦁ https://repository.tudelft.nl/islandora/object/uuid:c2e396f0-1f29-4ce1-a827-37d62d0b29f8?collection=research

پایان